~Prasasti Rukam ditulis pada lempeng tembaga dengan Paksara dan bahasa Jawa Kuno. Angka tahun yang ditulis adalah 829 Śaka / 907 Masehi. Prasasti berisi penetapan desa Rukam sebagai sima oleh Rakai Watukura Dyah Balitung Sri Dharmmodaya Mahasambhu bagi neneknya yang bernama Nini Haji Rakryān Sañjīwana. Kemudian penduduk desa Rukam diberi kewajiban untuk memelihara bangunan suci yang ada di Limwung.

Tahun prasasti : 829 Ś = 5 Nopember 907 M)

Aksara : Jawa-kuna

Bahasa : Jawa-kuna

Media : Lempengan tembaga . Ukuran lempengan I: 43 x 23 Cm, ditulisi hanya sisi depan 28 baris.

Lempengan II: 43 x 23 Cm, ditulisi hanya sisi depan 23 baris. Keadaannya baik, tulisan jelas.

Tempat temuan : – ditemukan pada tahun 1975, di desa Petarongan, kecamatan Parakan, kabupaten Temanggung, Jawa Tengah.

Disimpan : BPCB Jateng. No. 302, inv. 1421.

Referensi : –

Transkripsi

Lempeng I

// Swasti śakawarsātīta 829 kārttika māsa tīthi daśami śuklapaksa ma. pa. so wāra satabhisa naksatra baruna dewta wrddhi yoga. tatkāla ajña śrī mahārāja rake watukura dyah balituŋ śrī dharmmodaya mahasambhu miŋsor i mahāmantri śrī daksottama bāhubajra pratipaksaksaya kumonakan ikanaŋ wanua ī rukam wanua i dro (jro?) saŋka yan hilaŋ deniŋ guntur sīmān rakryan sajiwana nini haji manasi(e?)a i dharma nira i limwuŋ muaŋ pagawayana kamulān panguhahannya pirak dhā 5 pilih mas mā 5 marā i parhyanan i limwuŋ buncaŋ hajyanya umiwia ikanaŋ kamulān samahala ya sarabhāra i ri ya riŋ samahala kabaih parnnahhanya tan katamana de nisaprakāra ni manilala drbyahaji kriŋ padam mangrube paranakan tapahaji airhaji maŋhuri tuha dagaŋ manipiki limus galuh rataji panaruhan katangaran pinilai mapadahi maniduŋ hulun haji ityewamadi saprakāra niŋ manilala kabaih tan deyan tumamā i ri ya bhatāra i parhyanan I limwuŋ atah pramānā i ri ya sowara ni sukhadukanya kabaih manasĕakan sira pasak pask sabyawastha niŋ manusuk sīma i rakryān mapatih i hino śrī daksottama bāhubajra pratipaksaksaya wdihan gañjarpatra yu 1 mas pagĕh su 1 mā 4 rakryān ni(i?) halu pu wirawikrama rakryān ni (i?) sirikan pu wariga pu samarawikrma rakryān ni (i?} wka pu kutak kapua inansĕan pasak wdihan kalyāga yu 1 mas sū 1 sowaŋ samgat tiruan pu asana saŋ siwastra inansian psak pasak wdihan pinilay yu 1 mas sū 1 rake halaran pu kiwiŋ s(p?)alarhyaŋ pu puñjaŋ dalinan saŋ sukhapangil manhuri pu ckra pankur pu siwadhyana hañanan pu suryya titip pu krsna wadihati pu dapit makudur pu samwrda kapua inasīan pasak pasak wdihan yu 1 mas mā 6 sowaŋ sowaŋ paminan i sanhyaŋ kudur wdihan yu 1 mas mā 4 saŋ juru i wdihati 2 miramirah pu rayuŋ anak banua i miramirah watak wadihati maŋrankapi saŋ halaran pu dhanada anak banua i pandamuan sima wadihati juru makudur i tankilsugih pu manike anak banua i mantyāsih watak makudur maŋraŋkappi saŋ mandyanin anak banua i kahanattan watak kamĕas kapua winaih pasak pasak wdihan yu 21 mas mā 4 sowaŋ sowaŋ saŋ juru iŋpanujaran kabaih parujar i hino saŋ kandamuhi san brahmisana anak banua i gunuŋnan watak tankilan citralekha watu warani pu manisar anak banua I tamalingaŋ watak sirikan parujar i halu saŋwisaga pu dāmodara anak banua i pandawuttan watak tiru ranu parujar i sirikan hujungaluh pu ayuddha anak banua i turuwanban watak tiru ranu citralekha saŋ dharmmasinta saŋ rabuah anak banua i pās watak pās parujar i wka saŋ widih pu danu anak banua i skar tāl watak layuwataŋ citralekha saŋ halaŋmanuk pu gowinda anak banua i wanua tnah watak wuurusiki parujar i tiruan saŋ sumudan dapuntakatimamaŋ anak banua i wunkudu watak kilipan kapua winaih pasak-pasak wdihan yu 1 mas mā 4 sowaŋ sowaŋ parujar i halaran saŋ rawanu pu watu anak banua i hinapit watak wka parujar i dalinan saŋ waryya pu laksana anak banua i wuatan watak dalinan parujar i palarhyaŋ saŋ tumapal pu baka anak banua i tungu manonan parujar i manhuri saŋ ranui pu gapura anak banua i hinapit watak wka parujar i pankur san dadaln pu samodaya anak banua i sinhapura watak mamrati parujar i hananan saŋ raluk pu turuy anak banua i ralua watak wurusikiparujar i tirip saŋ rapadan pu raghu anak banua iy ugihan watak dalinan kapua winaih pasak pasak wdihan yu 1 mas mā 2 iŋ sowaŋ sowaŋ pihujuŋ saŋ manāk i pankur lua si ranhai anak banua i ralua watak dalinan i hañanan mungi si masusu anak banua i mungi sima i tirip panawunan si lanka anak banua i watuantan watak wtuantan kapua winaih pasak pasak wdihan yu 1 mas mā 1 iŋ sowaŋ sowaŋ saŋ lumaka(u?) manusuk ī wadihati pu gutay anak banua i miramirah watak wadihati i makudur saŋ relan pu phālguna anak banua ihopra watak pikatan winaih wdihan yu 2 mas mā 8 sowaŋ hop paŋaŋkat panuŋsuŋ rāma tpi (si)riŋ i patapān watak kdu kalima si dawa rama ni dewara muaŋ parujarnya si hyun rama ni mupu winaihpasak pasak wdihan yu 1 pirak mā 4 sowaŋ i pamigaran watak patapān kalima si gahata rama ni si mpih muaŋ gusti si siwangīta rama ni satyaka winaih pasak pasak wdihan yu 1 pirak mā 4 sowaŋ sowaŋ i mantyāsih watak patapān kalima si puñjan rama ni bahad muaŋ gusti si karā rama ni labdha winaih pasak pasak wdihan yu 1 pirak mā 4 sowaŋ iŋ wūn galuh watak khalan kalima si pegiŋ rama ni hawaŋ muaŋ marhyaŋ si gadagan rma ni katwan winaih pasak psk wdihan yu 1 pirak mā 4 sowaŋ i wunut watak patapān kalima si wanunrama ni panimuan muaŋ winkas si mamwaŋ rama ni dhanañjaya winaih pasak pasak wdihan yu 1 pirak mā 4 sowaŋ i wuat gunuŋ watak patapān si gandhara kaki dadara si raka rama niseti winaih yu 1 pirak mā 4 wunkalanak si wada rama ni kisala muaŋ gusti si kĕtĕŋ rama ni suddhī winaih wdihan yu 1 pirak mā 4 sowaŋ tuha padahi si kaca rama ni karawinaih wdihan yu 1 pirak maā 4 makmit pomahan haji i kdu si dewara rama ni stya winaih wdihan hlai 1 pirak mā 4 rāma kabayan I rukam si tarĕ rama ni binuh anakbinyasi kuruh si harita rama ni mangala anakbinya si kilyan si jwale rama ni sawit aaaaaaanakbinya si angina si nangal ramani mungu anakbinya si inaŋ si prm rama ni patmi anakbinya si buyu rama ni gawita anakbinya si sundah si jimū rama ni bisitrī anakbinya si dhinū si suddhīra rama ni si suddhama si – – wu rama ni biniśrī ana

Lempeng II

kbinya si nalī si nala rama ni bikramś anakbinya si suddhi si tĕnnā rama ni citra si kĕndoŋ ramani citta anakninya si lankū si waha rama ni jali syanga rama ni gayahita anakbinya si kati saŋ kutis ramani kantara anakbinya si payanī si bheda anakbinya si daya si landun rama ni soma nakbiny si sudī si mahi rama ni pandawa si gĕñjaŋ rama ni dhawala anakbinya si gemti si katuŋ rama ni priyādī kapua winaih pasak pasak wdihan yu 1 mas mā 1 iŋ sowaŋ sowaŋ saji niŋ manusuk sīma wdihan saŋ hyaŋ brahmā yu 1 mas mā 1 wdihan saŋ hyaŋ kulumpaŋ yu 1 mas mā 4 tamwakur mesi bras 4 wsi ikat 4 wsi wsi prakāra waduŋ rimwas patuk patug (k?) lukai tampilan linggis 4 tatah 4 wa(n)kyul kris gulumi kurumbagi pamajha kampit dom tamrā prakāra daŋ tarai paliwtan padyusan papanjuttan saragi paganannan saragi inuman pamassanya su 2 mā 1 ku 1 wdus 1 tandas 1 kumol 1 bras paja wsi ikat 10 pras linimaran skul dinyun 5 hayam 4 hantrīni 4 pasilih galuh muan pañcopacara i sampun nikaŋ saji kabaih saŋsipta humadaŋ masamoha saŋ wahuta hyaŋ kudur muaŋ rowaŋ rakryān mapatihsaŋ panuraŋ muaŋ wahuta patih muaŋ rāma tpi siriŋ muaŋ ramanta renanta saŋ sinusk kabaih grama wiku kapua winaih manadahha irikaŋ paglaran lwir niŋ tinadah skul paripurnna timan matumpuk tumpuk haraŋ haraŋ deŋ kakap kadiwas ikan duri deŋ hañan kawan kawan rumahan layar layar hala hala huraŋ dlag inariŋ muaŋ hantrīni gtam mankanaŋ ganan hadanan sapiwők sukan dinaaadyakan kla kla sammenaka hana amwil amwil atah atah kasyakasyan sanasanān dalamman hinaryyasan ginananan rumwarumwah kulubawan dudutan tetis mankanaŋ inuman twak siddhū ciñca i sampunniŋ manadah mapanalih majnu makamwaŋ irikaŋna sampun tabeh nĕm iŋ rahina umankat sira kabaih malunguh riŋ lmah makulilinan iŋ natar humarappakan saŋhyaŋ wunkal sīma muaŋ kulumpaŋ sor niŋ witana lumekas saŋ makudur mamaŋmaŋ manumpah manapatai manĕtĕk hayam amantinakan hantrīni iŋ watu sīma manirakan hawu i harappanwadwa rakryān mapatih muaŋ rāma sinusuk muaŋ rāma tpi siriŋ kabaih i kana liŋ ira indah bhatara i baprakeswara brahmā wisnu mahadewa candraditya ksi (ti) jala pawana hutāsana yajamāna ākāśa kālamrtyu ganabhūta sahananta sandhyādwaya ahorātra yama baruna kuwera bāsawa yaksa rāksasa piśāca ganabhūta rāma dewata pretāsura gandharwwa graham kīnnara widyādhara dewaputra nandīśwara mahākāla nāgarāja wināyaka sakwaih ta dewata prasiddha maŋraksa kadatwan śrī mahārāja i bhumi jawa kita umasuk i hati niŋ nwaŋ kabaih tankawnaŋ tinahannan kyan hana pua anyāyā umulahulahha ikiŋ sī(ma) nuniwaih an lĕbura ya duduk hatinya sbittakan wtaŋnya udullakan pahunnya wijilakan dalammanya tampyal iranan uwahi I tanannan yan para ya riŋ alas patukan niŋ ulā panannan iŋ moŋ pulirakna niŋ dewa manyuh yan para riū tgal alapan niŋ glap s(ĕm)palan niŋ rāksasa saŋhapan niŋ wuīl sipamuan a(i?)ndah ta kamuŋ hyaŋ kusiga gargga metri kurupya pātañjala suwuk lor kidul kulwan waitan buaŋnakan iŋ nākāśa yanaŋ nwaŋ umulah ulah ikeŋ sīma rakryān sañjīwana deyantā mati ya sampal salamwittakan ni hyaŋ kabaih tibakan iŋ mahāsamudra kekenakan in dawuhan lapp ya jalamer saŋhapp ya wuhaya ankānan matya yanaŋ nwaŋ anyāyā umulah ulah ikeŋ sīma upadrawā iŋ dewatā tātan tmu aŋsāma bhrasta liputtan niŋ dĕra muliha riŋ naraka tibā iŋ mahārorawa yanaŋ nwaŋ langhana iŋ ājña haji i sampun yan amnkakana manamwah ikanaŋ patih wahuta muaŋ rāma tpi siriŋ muaŋ rāma sinusuk laki laki wadwan kabaih saŋhyaŋ watu sīma muaŋ kulumpaŋ umuwah sira kabaih i ron nira sampun muwah siramanigal mabata bata kapua mahyūn nāhan cihna nyan smpun mapagĕh suddha pari sudhha ikanaŋ wnua i rukam sinusuk de rakryān sañjīwana nini haji manasĕa i dharma nira ilimwuŋ muaŋ mamahayua ikanaŋ kamulān i rukam kinon rakryān humarappa ikanaŋ susukan juru niŋ kanayakan i sañjīwana dapuntamwri anak banua i kĕnĕr watak kĕnĕsamgat matĕnĕr danācaryya uttamānga anak banua i mataram i parhyanan haji //

Terjemahan:

Lempeng I

//Selamat tahun 829 Saka bulan Karttika tanggal 10 paro terang Mawulu (sadwara) Pahing (pancawara) Soma (saptawara) Satabhisa (naksatra) Baruna ( dewata) Wrddhi (yoga) ketika perintah Sri Maharaja Raake Watukura dyah Balitung Dharmmodaya Mahasmbhu, turun Kepada Mahamantri Sri Daksottama Bahubajra Pratipaksaksaya , memerintahkan desa Rukam .desa wilayah dalam (wanua dro) yang hancur karena bahaya besar (guntur), adalah tanah perdikan Rakryan Sañjiwna nenek raja, memberikan untuk bangunan sucinya di Limwung dan pembuatan bangunan suci (kamulān).

Pendapatannya perak 5 dha pilih mas ma 5 untuk bangunan suci (parhyanan) di Limwung. Beban kerja baktinya untuk bangunan suci semuanya sama banyaknya. Tentang yang tidk dikenai oleh bermacam-macam penarik pajak, terdiri dari kring, padan(apuy), mangrumbe, paranakan, tapahaji, airhaji, manghuri, tuha dagang, manimpiki, limus galuh, rataji, pangaruhan, katanggaran, pinilai, mapadahi, mangidung, hulun haji, dan sebagainya.

Semua penarik pajak tidak menarik pajak tanah perdikan untuk Bhatara di Limwung, dan tentang semua delik hukumnya (soara ni sukhadukhannya). Membaerikan piisungsung kepada Rakryan Mapatih Hino Sri Daksottama Bahubajra Pratipaksaksaya kain pola ganjarpatra 1 pasang emas 1 su 4 mā.

Rakryan Halu pu Wirawikrama, Rakryan Sirikan pu Wariga pu Samarawikranta, Rakyan Wka pu Kutak semua diberi pisungsung Kain pola kaliyaga 1 pasang mass u 1 setiap orang. samgat tiruan pu Asanga sang Siwastra diberi piisungsung kain 1 pasang mas 1 su. rake halaran pu Kiwing, (p)salarhyang pu Punjang, dalinan sang Sukha panggil, manghuri pu Cakra, pangkur pu Siwadhyana, hañangan pu Suryya, tirip pu Krsna, wadihadi pu Dapit, makudur pu Samwrda semuanya diberi pisungsung kain 1 pasang mas 6 ma setiap orang.

Pamanang dari sanghyang kudur menerima pisungsung kain 1 pasang mas 4 ma.. Sang juru dri Wadihati dua dari Miramirah pu Rayung penduduk desa Mirmirah wilayah wadihati, yang kedua sang halaran pu Dhanada penduduk desa Pandmuan perdikan dri wadihati, juru dari makudur di Tangkil sugih pu Manike penduduk desa Mantyasih wilayah Makudur, yang kedua sang Mandyangin penduduk desa Kahangatan wilayah Hameas semua diberi pisungsung kain 1 pasang mas 4 ma setiap orang.

Semua juru dari Pangujaran (terdiri dari) parujar dari hino sang Kandamuhi, sang Brahmisana penduduk desa Gunungan wilayah Tangkilan, penulis watu wani pu Manisar penduduk desa Tamalinggang wilayah Sirikan, parujar dari halu sang Wisaga pu Damodra penduduk desa Pandawuttan wilayah Tiru ranu, parujar dari Sirikan Hujunggaluh pu Ayuddha penduduk desa Turuwanban wilayah Tiruranu, penulis sang dharmmasinta sang Rabuah penduduk desa Pas wilayah Pas, parujar dari Wka sang Widih pu Danu penduduk desa Skar wilayah Layuwatang, penulis sang halungmanuk pu Goewinda penduduk desa Wanua Tengah wilayah Wurusiki, parujar dari Tiruan sang sumundan dapunta Katimang penduduk desa Wungkudu wilayah Kilipan. Semua diberi pisungsung kain 1 pasang emas 4 mā setiap orang.

Parujar dari Halaran sang rawanu pu Watu penduduk desa Hinapit wilayah Wka, parujar dari Dalinan sang waryya pu Laksana penduduk desa Wuatan wilayah Dalinan, parujar dari Palarhyang sang Tumapal pu Baka penduduk desa Tunggu Manongan, parujar dari Manghuri sng eanui pu Gupura penduduk desa Hinapit wilayah Wka, parujar dari Pangkur sang dadalan pu Samodaya penduduk desa Singhapura wilayah Mamrati, parujar dari Hañangang sang raluk pu Turuy penduduk desa Ralua wilayah Wurusiki, Parujar dari Tirip sang rapadang pu Raghu penduduk desa Ugihan wilayah Dalinan semua diberi pisungsung kain 1 pasang mas 2 mā setiap orang. Pihujung sang manak dari Pangkur lua si Ramghal penduduk desa Ralua wilayah Da;linan, dari Hañangan munggi si Masusu penduduk desa Munggi perdikan dari Tirip, panawungan si Langka penduduk desa Watuwuatan wilayah Watuwuatan, semua diberi pisungsung kain 1 pasang mas 1 mā setiap orang.

Yang (ikut) melakukan penetapan perdikan dari Wadihati pu Gutay penduduk desa Miramirah wilayah Wadihati, dari Makudur sang relam pu Phalguna pendudk desa Hopra wilayah Pikatan diberi kain 2 pasang mas 8 mā setiap orang. Hop pangangkat panungsung, rāma tpi siring, di Patapan wilayah Kdu kalima si Dwa ayah Dewara, dan parujjarnya si Hyun ayah Mupu, diberi Piisungsung kain 1 pasang perak 4 mā setiap orang, Di Pamigaran wilayah Patapan kalima si Gahata ayah si Mpih dan gusti si Siwanggita ayah Satyaka diberi pisungsung kain 1 pasang Perak 4 mā setiap orang.

Di Mantyasih wilayah Patapan kalima si Punjang ayah Bahad dan gusti si Kra ayah Labdha diberi pisungsung kain 1 pasang perak 4 mā setiap orang. Di Wungaluh Wilayah Khalan kalima si Peging ayah Hawang dan marhyang si Gadgan ayah Katwan diberi pisungsung kain 1 pasang perak 4 mā setiap orang. Di Wunut wilayah Patapan kalima si Wangun Ayah Panimuan dan winkas si Mamwang ayah Dhananjaya diberi pisungsung kain 1 pasang perak 4 mā setiap orang.

Di Wuatgunung wilayah Patapan si Gandhara kakek Dadara, si Raka ayah Seti diberi kain 1 pasang perak 4 mā. Di Wungkalanal si Wda ayah Kisala dan gusti si Keteng ayah Suddhi diberi kain 1 pasang perk 4 mā setiap orang. Tuha padahi si Kaca ayah Kara Diberi kain 1 pasang perak 4 mā. Penjaga tanah milik raja (pomahan haji) di Kdu si Dewara ayah Satya diberi kain 1 lembar (hlai) perak 4 mā.

Rama kabayan di Rukam si Tare ayah Binuh, istrinya si Kuruh, si Harita ayah dari Manggala istrinya si Kilyan, si Jwale ayah Sawit istrinya si Anggini, si Nanggal ayah Munggu istrinya si Inang, si Prm ayah Patmi istrinya si Buyu, si Buyu ayah Gawita istrinya si Sundah, si Jimu ayah Bisitri istrinyaa si Dhinu, si Suddhira ayah Si Suddharma, si — wu ayah Binisri istrinya.

Lempeng II

si Nali, si Nala ayah si Bikrami istrinya si Suddhi, si Si Tenna ayah Citra, si Kendong ayah Citta istrinya si Lngku, si Waha ayah Jali, si Angga ayah Gayahita istrinya si Kati, sang Kutis ayahKantara istrinya si Payani, si Bheda istrinya si Daya, si Landun ayah Soma istrinya si Sudi, si Mahi ayah Pandawa, si Genjang ayah Dhawala istrinya si GeMti, si Katung ayah Priyadisemua diberi pisungsung kain 1 psang mas 1 mā setiap orang.

Sajian untuk upacara penetapan perdikan: kain untuk Sang Hyang Brahma 1 pasang mas 1 mā, untuk Sang Hyang Kulumpang 4 pasang mas 4 mā , tamwakurberisi beras 4, wak(ng)kyul, keris, gulumi, kurumbagi, pamajha, kampit, jarum, tamra, berjenisdandang, tarai, paliwtan, padyusan, papanjuttan, saragi pagangannan, saragi inuman, pamassanya 2 su 1 mā 1 ku, kambing 1, tanadas 1, kumol 1, brs paja, wsi 10 ikat, prslinimaran, skul dinyun 5, ayam 4, hantrini 4, psilih galuh dan pancopacara.

Setelah sajian semua diletakan di tempat upacara, sang wahuta hyang kudur dan teman rakryan mapatihsang pangurang dan wahuta patih, rama tpi siring dan semua rāma – istrinya, Undangan (grama), wiku, semua diberi makanan di arena upacara itu. Adapun macam-macam yang dimakan adalah: nasi matiman yang sempurna bertumpuk-tumpuk harang-harang, dendeng kakap, kadiwas, ikan duri, dendeng hañang,kawan-kawan, layar-laya, hala-hala, udang, dlag inuring dan telur, kepiting.

Demikian juga gangan hidangan sapi wokSukan dinadyakan kla-kla, ada amwil amwil kasyakanyan angasangan, dalaman hinaryyasan ginangannan rumwhrumwah, kuluban, dudutan tetis;demikian juga minuman da twak, siddhu, cinca.

Setelah selesai makan mapanglih, majnu, memakai bunga. Pada saat itu jam enam pagi, semua bergerak ke tempat upacara duduk berkeliling di halaman menghadap batu sima (s.h. wungkal sima) dan kulumpang (yang terletak) di bawah bangunan ( witana). Mulailah sang makudur (pemimpin upacara) mengucapkan sumpat ( mamangmang, manumpah, manapatai), memotong (leher) ayam, membanting telur pada batu sima, menaburkan abu di hadapan hamba rakryan mapatih, kepala dari desa yang ditetapkan menjadi perdikan ( rāma sinusuk) , rāma tepisiring semua.

Demikianlah katanya, batara yang ada di baprakeswara, Brahma, Wisnu, Mahadewa, Candra, Aditya, Ksi(ti+, Jala, Pawana, Hutasna, Yajamana,Aksa, Kalaamaretyu, Ganabuta, semua kamu Sandyadwaya, Ahoratr, Yama, Bruna, Kuwera, yaksa, raksasa, pisaca, ganabuta, rama dewata, pretusura, gandarwa, graham, kinkaraWidyadhara, dewaputra, nandiswara, mahakala, nagaraja, winayaka, semua dewata betul-betul menjaga kaeraton Sri Mharaja di bumi Jawa. Kamu semua masuk di hati orang tak ada yang mampu (kekuatan yang dapat) menahannya jika da yang mengganggu ketetpan perdikan apa lagi meleburnya; hati (pelaku) akan dihancurkan , perutnya akan dibelah,//

Sumber:
“Prasasti RUKAM ( 829 Ś = 907 M)”. BPCB Jateng. Kemendikbud.go.id Diakses 24 Februari 2020.

Prasasti RUKAM ( 829 Ś = 907 M)

Peninggalan Arkeologi di Pereng Wukir Susundara-Sumving, Tim Penyusun, Balai Pelestarian Cagar Budaya Jawa Tengah